بالاترین مقام دادسرا، دادستان است که بسیاری از وظایف دادسرا زیر نظر وی و بعد از تعیین این مقام انجام می‌شود. اما با وجود اهمیت و نقش این مقام قضایی در رسیدگی‌های کیفری، شهروندان با فعالیت‌های دادستان آشنایی اندکی دارند. پیش از این روزنامه «حمایت» به بررسی جایگاه دادستان در نظام حقوقی ایران پرداخته بود و اینک گزارش دوم در این باره تقدیم خوانندگان محترم می شود. در این گزارش، در گفت‌وگو با کارشناسان به وظایف و اختیارات دادستان در نظام حقوقی کشورمان پرداخته شده است.
رییس مرکز آموزش قضات قوه‌قضاییه در گفت‌وگو با «حمایت» به بیان وظایف و اختیارات دادستان در نظام قضایی کنونی ایران می‌پردازد. دکتر غلامرضا موحدیان با اشاره به اینکه دادستان دارای دو نوع وظیفه و تکلیف متمایز است، می‌گوید: وظایف دادستان دو نوع است: وظایف قضایی و وظایف اداری.
وظایف قضایی دادستان
موحدیان در ادامه خاطرنشان می‌کند: اولین وظیفه قضایی دادستان ریاست بر دادسرا است. دادستان رییس دادسرا محسوب می‌شود و همه امور در دادسرا تحت نظارت دادستان انجام می‌شود.
دکتر غلامرضا موحدیان در بیان دومین وظیفه قضایی دادستان می‌گوید: دادستان رییس ضابطان است و بر امور ضابطان و حسن انجام وظیفه آنان ریاست و نظارت دارد و ضابطان تحت تعلیم دادستان انجام وظیفه می‌کنند.
این حقوقدان با اشاره به اینکه برخی جرایم جنبه حق الناسی، برخی حق الهی و برخی واجد هر دو جنبه هستند، در بیان سومین وظیفه قضایی دادستان می‌گوید: وظیفه تعقیب جرایم دو نوع اخیر با دادستان است. وی چهارمین وظیفه دادستان را تقسیم کار با توجه به درجه اهمیت جرایم و تجربه قضات دادسرا بین آنان نیز از دادستان نام می‌برد. نظارت بر انجام تحقیقات بازپرس، وظیفه قضایی دیگری است که قانون بر عهده دادستان قرار داده است. با اینکه بازپرس، مقام تحقیق پرونده‌های جزایی و مستقل است، دادستان هر زمان می‌تواند پرونده را بخواهد و مطالعه کند و از بازپرس تکمیل تحقیقات را درخواست کند و بازپرس در انجام نظر دادستان در جهت تکمیل تحقیقات باید متابعت کند.
این حقوقدان در ادامه بررسی وظایف قضایی دادستان می‌گوید: از دیگر وظایف دادستان صدور کیفرخواست است. با این توضیح که با احراز جرم در دادسرا و تکمیل تحقیقات، چنانچه دادستان با نظر قاضی تحقیق اعم از بازپرس یا دادیار موافق باشد، در همه جرایم اعم از عمومی یا خصوصی، کیفر خواست صادر می‌کند. در کیفرخواست مشخصات طرفین پرونده، نوع جرم انتسابی، ادله ارتکاب جرم و مستندات قانونی قید شده و برای مرتکب، تقاضای کیفر می‌شود. کیفرخواست پس از امضای دادستان یا معاون او و یا دادیار، به دادگاه ارسال می‌شود، دادگاه‌های جزایی بدون کیفرخواست دادستان، حق شروع رسیدگی ندارند، به جز در موارد نادر و استثنایی .
رییس مرکز آموزش قضات قوه‌قضاییه دیگر وظایف دادستان را به شرح زیر نام می‌برد:
1-اظهارنظر نسبت به قرارهای بازداشت بازپرس
اظهارنظر نسبت به قرارهای نهایی بازپرس (منع تعقیب، موقوفی تعقیب و مجرمیت). به عبارت دیگر، تحقق قانونی و اعتبار قرارهای مزبور، منوط به موافقت دادستان است و چنانچه دادستان با هر کدام موافق نباشد و بازپرس نظر دادستان را نپذیرد، برای تعیین تکلیف، پرونده به دادگاه ارسال می‌شود.
انجام تحقیقات مقدماتی در جرایمی که در صلاحیت دادگاه کیفری استان نیست، با این توضیح که در جرایم مهم مانند قتل عمد و سایر موضوعاتی که در صلاحیت دادگاه کیفری استان است، امر تحقیق پرونده‌ها با بازپرس و نظارت آن با دادستان است. در سایر جرایم، با وجود اینکه بازپرس مجاز به انجام تحقیقات است، دادستان و معاون او و یا دادیار نیز می‌توانند انجام تحقیقات مقدماتی پرونده را عهده‌دار شوند
2-حضور دادستان در دادگاه جزایی اعم از بدوی و تجدیدنظر
با این توضیح که جلسه محاکمه دادگاهی که به امر کیفری رسیدگی می‌کند، بدون حضور دادستان رسمی و قانونی نیست. دادستان یا راسا حاضر می‌شود و یا معاون یا یکی از دادیاران را به نمایندگی در جلسه محاکماتی مزبور معرفی می‌کند.
تجدیدنظرخواهی از آرای محاکم جزایی از اختیارات و وظایف دادستان است. چنانچه حکمی موافق قانون نباشد یا در رسیدگی رعایت قوانین نشده باشد، حق تجدیدنظرخواهی برای دادستان باقی است.
3-اجرای احکام جزایی
پس از قطعی شدن حکم جزایی اعم از اینکه از جرایم مهم باشد که منتهی به اعدام و قصاص باشد یا از جرایم کم اهمیت و یا حبس و یا شلاق و جزای نقدی، جملگی زیر نظر و به دستور دادستان یا معاون او و یا دادیار اجرای احکام که تحت نظارت دادستان انجام وظیفه می‌کند، اجرا می‌شود.
وظایف اداری دادستان
رییس مرکز آموزش قضات قوه‌قضاییه پس از بررسی وظایف قضایی دادستان به بررسی وظایف اداری وی می‌پردازد و می‌گوید: وظایف اداری دادستان عبارتند از: حفظ حقوق صغار، مجانین و غایب مفقودالاثر که در این ارتباط، واحدهای امور سرپرستی محجوران در دادسراها وجود دارد که زیر نظر دادستان اداره می‌شود.
موحدیان توضیح می‌دهد: جمع‌آوری دلایل در موضوع جنون اشخاص و سفاهت صغار فاقد ولی خاص، نصب قیم برای محجوران، حفظ و نظارت بر اموال صغار، مجانین و غیررشید، مادامی که قیم تعیین نشده، درخواست عزل قیم، درخواست نصب امین برای جنین، حفظ و نظارت بر اموالی که محتاج تعیین امین است تا زمانی که امین معرفی نشده، درخواست تعیین امین برای اداره اموال غایب مفقودالاثر، اقدام فوری در حفظ ترکه متوفی قبل از حضور دادرس دادگاه، اجازه ازدواج و طلاق برای مجنون، حفظ اموال مجهول‌المالک، حفظ ترکه متوفای بلاوراث و ده‌ها وظیفه دیگر که به موجب قانون امور حسبی، برای دادستان منظور شده است. به علاوه دادستان وظایف متعدد دیگری در قوانین مختلف در ارتباط با سایر سازمان‌ها و ادارات و مراجع شبه قضایی و کمیسیون‌ها دارد که در رابطه با وظایف دادستان، کتابی مشتمل بر 629 صفحه در معاونت آموزش قوه‌قضاییه منتشر شده که علاقه‌مندان جهت مطالعه تفصیلی، می‌توانند به آن مراجعه کنند.
وظایف و اختیارات دادستان در مرحله تحقیقات مقدماتی
وظایف اداری و قضایی دادستان مورد بررسی قرار گرفت. اما اختیارات و وظایف دادستان با توجه به هر یک از مراحل دادرسی هم قابل بررسی است. وی در مرحله تحقیقات مقدماتی، دادرسی و صدور حکم، دارای وظایفی است که باید به صورت جزیی مورد بررسی قرار گیرد. در ادامه بررسی وظایف و اختیارات دادستان به بررسی وظایف این مقام قضایی در مرحله تحقیقات مقدماتی می‌پردازیم.
معاون اول دادستان نظامی استان تهران در این خصوص توضیح می‌دهد: در رابطه با وظایف دادستان در مرحله تحقیقات مقدماتی باید گفت که منظور از تحقیقات مقدماتی، تشکیل پرونده مقدماتی، جمع‌آوری دلایل به سود یا زیان متهم و اظهارنظر در مورد بزه‌کاری یا بی‌گناهی متهم است.
محمدرضا یزدانیان خاطرنشان می‌کند: تحقیقات مقدماتی در درجه اول، برعهده بازپرس است که دراصطلاح، قاضی تحقیق نامیده می‌شود. در این مرحله نیز دادستان نقش اساسی دارد. حق تعلیمات و نظارت بر تحقیقات بازپرس از وظایف دادستان در این مرحله است که در ماده 3 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب و مواد 59 و 33 قانون آیین‌دادرسی کیفری 1290 پیش‌بینی شده است.
وی خاطرنشان می‌کند: در تحقیقات مقدماتی، دادستان شخصا می‌تواند حضور پیدا کند و از نزدیک تحقیقات را مشاهده کند. این موضوع در ماده 36 قانون آیین دادرسی کیفری سال 1290 پیش‌بینی شده است. دادستان می‌تواند در تحقیقات مقدماتی جرایم غیرمهم (جرایم از نوع جنحه) و همچنین جرایمی که در صلاحیت دادگاه کیفری استان نیست را شخصا و یا توسط دادیاران انجام دهد.
معاون اول دادستان نظامی استان تهران تاکید می‌کند: در جرایم جنایی و یا جرایمی که در صلاحیت دادگاه کیفری استان است، دادستان می‌تواند قبل از حضور و مداخله بازپرس، اقدامات اولیه را جهت جمع‌آوری دلایل و مدارک جرم و حفظ آثار آن و جلوگیری از فرار متهم انجام دهد. در این مرحله دستور اخذ وجه التزام، وجه‌الکفاله و مورد وثیقه از اختیارات خاص دادستان است که در صورت تخلف متهم، کفیل و وثیقه‌گذار از مفاد قرارداد التزام یا کفالت یا وثیقه، وجه‌التزام یا وجه‌الکفاله یا مورد وثیقه به دستور دادستان به نفع دولت ضبط می‌شود. این اختیار در ماده 136 مکرر قانون آیین‌دادرسی کیفری 1290 و ماده 140 قانون آیین‌دادرسی کیفری 78 مقرر شده است.
محمدرضا یزدانیان ادامه می‌دهد: تمامی قرارهای نهایی بازپرس باید با موافقت دادستان باشد. حتی قرارهای بازداشت موقت و قرار تشدید تامین هم باید با کسب نظر دادستان باشد که این موارد در مواد 163، 165 و 171 قانون آیین‌دادرسی کیفری و ماده 3 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب پیش‌بینی شده است. صدور قرار ترک تعقیب از مواردی است که در خصوص متناسب بودن تعقیب صورت می‌پذیرد. در لایحه جدید آیین‌دادرسی کیفری که در مسیر مراحل تصویب قرار دارد، بحث امکان صدور قرار ترک تعقیب توسط دادستان است که در ماده 79 پیش‌بینی شده است. در جرایم قابل گذشت و در صورت درخواست شاکی، دادستان قبل از صدور کیفرخواست، می‌تواند قرار ترک تعقیب متهم را صادر کند. البته درخواست تعقیب مجدد متهم ظرف یک سال از تاریخ صدور قرار ترک تعقیب توسط شاکی برای یک مرتبه امکان‌پذیر است. در حال حاضر، برابر تبصره یک ماده 177 قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه می‌تواند قرار ترک تعقیب متهم را در صورت درخواست مدعی خصوصی صادر کند.
تعیین تکلیف اموال ناشی از جرم
معاون اول دادستان نظامی استان تهران با اشاره به مواد 9 و 10 قانون مجازات اسلامی و یا ماده 107 قانون آیین‌دادرسی کیفری 1290 توضیح می‌دهد: در مرحله تحقیقات مقدماتی تعیین تکلیف اموال، اشیا و وسایل ناشی از جرم هم در صورتی که توسط دادستان و یا دادیاران قرار نهایی صادر شده باشد، از اختیارات دادستان است.
یزدانیان ادامه می‌دهد: درخواست ضبط آلات جرم از دادگاه، در صورتی که وجود آن‌ها موجب اخلال در نظم و آسایش عمومی شود، موضوع ماده 13 قانون اقدامات تامینی مصوب 1339 از وظایف دادستان است. دادستان می‌تواند درخواست تکمیل تحقیقات از بازپرس را داشته باشد. این امر در ماده 3 قانون تشکیل دادگاه عمومی و انقلاب و مواد 39 و 164 قانون آیین دادرسی کیفری 1290 مقرر شده است. دستور نگهداری متهم مبتلا به جنون و حالت خطرناک در محل مناسب از جمله اختیارات دادستان در این مرحله است. صدور قرار تامین خواسته و تامین کیفری در جرایمی که تحقیقات مقدماتی آن‌ها در صلاحیت دادستان و دادیار است، از جمله اختیارات دادستان است. در مواردی که نیاز به جلب شهود باشد و شهود پس از دو مرتبه احضار، در مرجع قضایی حضور پیدا نکنند و حضور آنان هم لازم باشد، با موافقت دادستان جلب می‌شوند. این موضوع در ماده 151 قانون آیین دادرسی کیفری 1290 و 159 قانون آیین دادرسی کیفری 1378 پیش‌بینی شده است.
همانطور که کارشناسان در گفت‌وگو با «حمایت» تاکید کردند، دادستان مهم ترین و بالاترین مقام قضایی دادسرا است که فعالیت‌های دادسرا زیر نظر وی انجام می‌شود. در مرحله تحقیقات مقدماتی که دادسرا نقش اصلی را برعهده دارد، اهمیت وظایف و اختیارات دادستان هم بیشتر است. اما علاوه بر مرحله تحقیقات مقدماتی، در مرحله رسیدگی و اجرای حکم هم دادستان دارای وظایفی است که باید در جای خود مورد بررسی قرار گیرد.
